Köp keseliň gözbaşy
Biz, türkmenler çagalarymyza ilki bilen diýen ýaly ula
hormat goýmagy, salowmaleýkim diýmegi, iki eliň bilen salamlaşmagy, ýaşulynyň
diýenini etmegi öwredýäris. Soňam her bir ýetginjekde, ýigitde “agam” sözüni
köp ulanýandygyny görýäris. Türkmeniň ýaş ösdürimi aňsat-aňsat “akylyň kän
bolsa, göläňe dogra, ýaşuly” diýmeýär. Ilçilikdir, elbetde, iki-ýeke diýýänem
bardyr. Ýöne gürrüň olar hakda däl. Türkmeni ýaşulyny sylaýan, ula gaýtargy
bermeýän, umuman hormat goýmagy başarýan millet hasaplaýan. Hatda biriniň “ýaşulyjan”
diýeninem eşitdim. Bu häsiýet gowy häsiýet bolany üçin, megerem, ony
edep-terbiýämiziň sütünleriniň biri edinýändiris. Bizde “men kämillik ýaşyna
ýetdim, indi öz bilişim ýaly ýaşajak” diýen ýaly düşünje ýok diýen ýaly. Hatda
käbir welaýatlarda ene-ataňa “siz” diýip ýüzlenmeseň geň görülýär. Özünden uly
doganyna, goý, bir ýaş ulam bolsa, “aga” sözüni goşup gürleşýärler.
Biz welin, Ylýas ikimiz, özümizden ýigrimi ýaş uly
doganymyzyňam adyny göni tutardyk. Öz ýaşymyz kyrkdan gowy geçensoň, doganlarymyza
“pylan kaka” diýip başladyk. Bize hiç kim oglankak “doganyňa pylany” diýme “pylan
kaka diý” diýip öwretmedi. Bizem bolmalysy şeýledir öýtdük. Ýöne, dogry, biz
ýaş kiçidigimizi bilýärdik. Doganlarymyzyň ýumuşy bolsa iki diýdirmän etjek
bolýardyk. Asla biz az käýinç alardyk. Ýöne agalarymyz bize köp
düşündirerdiler, öwrederdiler. Nahar iýip oturanam bolsalar “Pylany, şuňa
düşünmedim” diýip barybermelidir. Doganlarymyz kyn görmän düşündirýärdiler.
Olar biziň bilen köp küşt oýnardylar. Küşdem haçan öwrenenimi, kimiň öwredenini,
edil harp öwrenşim ýaly, bilemok. Megerem gaty kiçi ýaşda öwrenendiris. Biz baş
erkek, iki aýal doganlaryň arasynda başga bir hormat-sylag bardy. “Bar,
ugrasana, öz işim özüme ýetik” diýen sözi hiç doganymyzdan eşitmedik. Hapa
sögünç, kemsidilme, gargama diýen ýaly zatlar-a asla ýatdy. Emma lälik däldik
diýesim gelýär. Sebäbi hiç kimden üýtgeşik geýinmedik, hiç kimden üýtgeşik iýmedik.
Bir artykmaç gören zadymyz Pöwrize jülgesi hem Arçman kurortydyr. O ýerde-de
çaga kän bolardy. Hemmamizem deňdik.
Gürrüň gaty uzap gitdi. Dogrusy, hormat hakynda,
kim-kime hormat goýmalydygy hakynda başlapdym.
Indi hormatyň şeýleräk bir görnüşi bar: senden
gorkymdan, senden bir bähbit hantamalygymdan ýa-da mejbury hormat goýulýar. Sen
onuň ýanyndan aýryldygyň o hormatdan nam-nyşan galmaýar. Gaýta “Şu ýaşulam
ýyk-daý” diýilýän bolmagyňam mümkin. Bu ýasama hormat. Bu hormat goýýanam,
hormat goýulýanam öldürýän bir keselmikä diýýän. Ruhuň iň ýigrenýän zatlarynyň
biri, megerem, ýasamalykdyr. Ýasama ýylgyryşlar, ýasama çapak çarpmalar, ýasama
“berekellalar”, ýasama hormat - bu gaty
agyr kesel diýesim gelýär. Eger özüňizde, maşgalaňyzda, içeriňizde,
dogan-garyndaş gatnaşyklaryňyzda şu kesel bar bolsa, muny bejermegiň alajyny
gözlemeli bolaýmasa.
Munuň alajy nämekä? Nädip muny bejerip bolýarka? Şu
hakda köp oýlanýaň. Jogabam tapmak kyn. Ýöne megerem, kiçilikden adam ilki
bilen özüne hormat goýmagy öwrenmelimikä diýýän. Başga birine hormat goýmak,
özüňe bolan hormatyňdan dörese. Özüne hormat goýýan adam başga birine ýasama
hormat goýmajak ýaly, ýasama ýaranjaňlyk etmejek ýaly, seň ýanyňda gowy görnüp,
sen gideňsoň, etme diýeniňi etmejek ýaly görünýär. Ähli keseliň gözbaşy özüňe
hormat goýmagy bilmeýänimzde bolaýmasa. Kiçiligimizden hormat goýulmaga mynasyp
ynsandygymyz aňymyza guýulyp ulalmagymyzdan bolaýmasa. Çaga ýalňyşanda onuň
ýalňyşyny düzetmek däl, onuň ýalňyşyna ene-ataň gynanmagy gerek. Sen oňa “haýwan”
diýersiň, “şeýtmeli däldigini bileňokmy, pekge” diýersiň. Çaga-da özüniň
haýwandygyna, pekgedigine, nalajedeýindigine, mekirdigne, ogrudygyna,
ýaranjaňdygyna… ynanar. Bu uly betbagtçylyk. Şeýdip, ula “hormat” goýýan,
daşyndan “edepli” diýdirýän namart, bigaýrat adam ýetişip biler. Hemmesem onuň
özüne hormat goýmalydygyny bilmeýändiginden, oňa şuny öwretmändiklerinden döreýär
diýip düşünýän.
Teswirler (1 sany)
Teswir ýazmak üçin içeri girmegiňizi haýyşt edýäris.
Çaga psihologiýasyna dykkat bilen çemeleşilmese, ene-ata kellesini müň daşa uranda-da haýyr etmeýändigine giç düşünýär.
Hol bir günem ejesi ogluna "Gaýdyp etme diýdimä saňa şuny eşşegiň çagasy diýse" diýip käýese ogly:
"Men seň çagaň bolsam, onda sen eşşek bolýaňda!" diýip gaýtarypdyr.
Iň esasysy hem ulularyň muňa parhsyz garamagy. Geljek nämä öwrülip barýar...Onuň özi saklasyn!